النهایة فی مجرد الفقه و الفتاویابو جعفر محمد بن حسن بن علی بن حسن طوسی، معروف به شیخ الطائفة، شیخ طوسی (م ۴۶۰ ق)، مؤلف کتاب النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی، می باشد. ۱ - جایگاه کتابکتاب النهایة یکی از معتبرترین آثار فقهی قدماء و از مشهورترین و مهم‌ترین آثار علمی بجامانده از شیخ طوسی (قده) است. این کتاب یک دوره فقه فتوایی از کتاب طهارت تا دیات است که نظیر المقنع شیخ صدوق (م ۳۸۰ ق) و المقنعة شیخ مفید (م ۴۱۳ ق) متن آن برگرفته از نصوص و روایات است و به اصطلاح فقه آن فقه منصوص یا اصول متلقاة است. این کتاب از زمان نگارش مورد توجه بزرگان از فقها قرار گرفته و به آن استناد شده است و تا زمان تالیف شرائع الاسلام محقق حلی (م ۶۷۶ ق) تدریس می‌شده و شروحی بر آن نوشته شده است. ۲ - اولین کتاب فقهی مولفالنهایة اولین تالیف فقهی شیخ طوسی (قده) می‌باشد که در اکثر کتب فقهی شیخ طوسی نظیر «الخلاف»، «الجمل و العقود»، «المبسوط»، «الایجاز فی الفرائض» و «الاقتصاد» مطالبی به آن ارجاع و حواله شده است. [۳]
روضات الجنات، ج۶، ص۲۲۲.
اگر چه این کتاب برگرفته شده از متن روایات است اما بر اساس ترتیب کتب فقهی منظم شده است و مؤلف از بیان فروعات فقهی و نظریات فقهای مذاهب اسلامی خودداری نموده است. ۲.۱ - معرفی کتاب توسط مؤلفشیخ طوسی در خطبه کتاب المبسوط این گونه می‌نویسد: و کنت عملت علی قدیم الوقت کتاب النهایة، و ذکرت جمیع ما رواه اصحابنا فی مصنفاتهم و اصولها من المسائل و فرقوه فی کتبهم، و رتبه ترتیب الفقه و جمعت من النظائر و رتبت فیه الکتب علی ما رتبت للعلة التی بینها هناک، و لم اتعرض للتفریع علی المسائل و لا لتعقید الابواب و ترتیب المسائل و تعلیقها و الجمع بین نظائرها. بل اوردت جمیع ذلک او اکثره بالفاظ المنقولة حتی لا یستوحشوا من ذلک و عملت بآخره مختصر جمل العقود فی العبادات سلکت فیه طریق الایجاز و الاختصار و عقود الابواب فیما یتعلق بالعبادات و وعدت فیه ان اعمل کتابا فی الفروع خاصة یضاف الی کتاب النهایة و یجتمع معه یکون کاملا کافیا جمیع ما یحتاج الیه ثم رایت ان ذلک یکون میسورا یصعب فهمه علی الناظر فیه لان الفرع انما یفهمه اذا ضبط الاصل معه. اگر چه عبارت شیخ طوسی بطور کامل و طولانی نقل شد، اما برای آشنایی با کتاب النهایة از زبان شیخ الطائفة لازم دیده شد که تمام عبارت نقل گردد. ۳ - تاریخ تالیفاز تاریخ دقیق تالیف کتاب در کتاب‌های تراجم مطلبی در دست نیست اما با توجه به قرائن و شواهد می‌توان تاریخ تخمینی آن را بدست آورد. با توجه به این که مؤلف تفصیل مباحثی از کتاب را به تهذیب الاحکام ارجاع داده است و کتاب تهذیب الاحکام نیز بین سال‌های ۴۱۲ تا ۴۱۵ تالیف شده است بنابراین النهایة پس از این تاریخ تالیف شده است. [۴]
النهایة و نکتها، شیخ طوسی، ج۱، ص۵۰۱.
[۵]
النهایة و نکتها، شیخ طوسی، ج۳، ص۲۷۱.
از طرفی آیة الله محمد واعظ زاده خراسانی در مقدمه کتاب الجمل و العقود تصریح نموده که کتاب «النهایة» در زمان زندگانی سید مرتضی (م ۴۳۶ ق) نوشته شده، یعنی قبل از سفر ابن البراج به طرابلس برای قضاوت در آن منطقه در سال ۴۳۸ ق که کتاب به درخواست او نوشته شده است. [۶]
الجمل و العقود، ج۱، ص۲۷.
با توجه به مطالب فوق کتاب بین سال‌های ۴۱۵ ق تا ۴۳۵ ق تالیف شده و به همین علت در سایر کتاب‌های مؤلف مثل الجمل و العقود، الخلاف، المبسوط، الایجاز فی الفرائض، و الاقتصاد مباحثی را به آن ارجاع داده است. ۴ - تاریخ انتشاراین کتاب برای اولین بار در سال ۱۲۷۶ ق همراه با کتاب نکت النهایة و؟؟ ؟ دیگر در کتاب جوامع الفقهیة چاپ شده است. [۹]
النهایة و نکتها، شیخ طوسی، ج۱، ص۴۰.
در سال ۱۳۷۳ ق در چاپخانه دانشگاه بصورت مستقل و سپس در بیروت با مقدمه‌ای از آقا بزرگ تهرانی صاحب الذریعة چاپ شده است. دکتر مهدوی نیز در سال ۱۳۸۲ ق به مناسبت هزاره مهرگان در دو جلد با مقدمه آقای دانش پژوه بار دیگر چاپ نموده است. کتاب موجود که النهایة به ضمیمه نکت النهایة می‌باشد در سال ۱۴۱۷ ق توسط نشر اسلامی تابع جامعه مدرسین چاپ شده است. ۵ - نسخههادر الذریعة به نسخه‌های متعددی اشاره شده که عبارتند از: ۱- نسخه‌هایی که در چاپ کتاب موجود استفاده شده، با این تفاوت که نسخه‌ای که متعلق به دکتر مهدوی بوده و به خط ابو الفرج مسعود است و در سال ۵۴۶ نوشته شده است، این نسخه به عنوان نسخه اصلی عنوان شده است. در حالی که در مقدمه ناشر، ناشر کتاب موجود، نسخه اصلی را نسخه‌ای که متعلق به استاد دانش پژوه بوده ذکر نموده و نسخه دکتر مهدوی را یکی از ۵ نسخه دانسته است. [۱۱]
النهایة و نکتها، شیخ طوسی، ج۱، ص۱۸۶.
۲- قدیمی‌ترین نسخه‌ای را که صاحب الذریعة در کربلا دیده و مربوط به سال ۵۹۱ ق است و به خط ابو الحسن علی بن ابراهیم بن موسی فراهانی است، در کتابخانه تهرانی نگهداری می‌شود. ۳- قدیمی‌ترین نسخه‌ای که در کتابخانه آیة الله عظمی نجفی مرعشی است، مربوط به سال ۵۰۷ ق می‌باشد. ۴- نسخه کتابخانه آستان قدس رضوی، مربوط به سال ۹۸۵ ق. ۵- نسخه شیخ هادی کاشف الغطاء، مربوط به سال ۱۰۶۰ ق. ۶- نسخه قاسم محیی الدین، در نجف به خط عاشور بن حسن، مربوط به سال ۱۰۸۴ ق. ۷- نسخه آیة الله نوری، به خط اسماعیل هرقلی. ۶ - نسخ مورد اعتماددر تحقیق و تصحیح کتاب موجود از ۵ نسخه خطی و سه نسخه چاپی استفاده شده که عبارتند از: ۱- نسخه چاپی کتابخانه دانشگاه تهران که بوسیله استاد دانش پژوه تصحیح و تحقیق شده و بوسیله دانشگاه تهران چاپ شده است. این نسخه، نسخه اصلی است که برای مقابله با پنج نسخه خطی مورد استفاده قرار گرفته است و دارای مزایایی است که در مقدمه کتاب ذکر شده است. ۲- نسخه خطی کتابخانه دکتر اصغر مهدوی با شماره ۴۸۷ که در سال ۵۴۶ ق نوشته شده است و با رمز «مه» مشخص شده است. ۳- نسخه خطی کتابخانه محمد امین خنجی با شماره ۳۱۸ که در سال ۵۷۹ ق نوشته شده و با رمز «خ» مشخص شده است. ۴- نسخه خطی کتابخانه ملک با شماره ۳۹۷۰ که در سال ۶۲۷ ق نوشته شده و با رمز «ملک» مشخص شده است. ۵- نسخه خطی کتابخانه آیة الله خادمی اصفهانی که شامل دو اجازه از علامه حلی (قده) به حسین بن اردشیر در سال ۶۸۱ ق است و با رمز «ص» مشخص شده است. اما دو نسخه چاپی دیگر، نسخه چاپ بیروت با رمز «ب» و نسخه چاپ سنگی با رمز «ح» می‌باشد. ۷ - تقسیم بندی مطالبمباحث کتاب به طور کلی در ابتداء به: کتاب، سپس باب و در آخر به مساله تقسیم می‌شود و دو مجموع شامل ۲۲ کتاب، ۲۱۴ باب و ۳۶۰۰۰ مساله است. کتاب النهایة شامل کتاب‌های طهارة، صلاة، صیام، زکاة، حج، جهاد، دیون و کفالات و حوالات و وکالات، شهادات، قضایا و احکام، مکاسب، متاجر، نکاح، طلاق، عتق و تدبیر و مکاتبه، ایمان و نذور و کفارات، صید و ذبائح، اطعمه و اشربه، وقوف و صدقات، وصایا، مواریث، حدود و دیات می‌باشد. در تقسیم بندی مباحث، بر خلاف اکثر کتب فقهی قدیمی، کتاب الصوم بر کتاب الزکاة مقدم شده است. ۸ - شروح و حواشیکتاب النهایة دارای ۷ شرح است که ۴ شرح آن متعلق به شیخ قطب الدین راوندی است. این شروح عبارتند از: ۱- (النهایة و نکتها، شیخ طوسی، تالیف محقق حلی ۲المرشد الی سبیل التعبد، تالیف فرزند مؤلف، ابو علی حسن بن محمد طوسی ۳- شرح النهایة، تالیف نظام الدین سلیمان بن حسن صهرشتی صاحب اصباح الشیعة ۴- شرح مشکلات النهایة، تالیف قطب الدین راوندی (م ۵۷۳ ق) ۵- شرح ما یجوز و ما لا یجوز فی النهایة، تالیف قطب الدین راوندی ۶- نهیة النهایة، تالیف شیخ قطب الدین راوندی ۷- المغنی فی شرح النهایة الطوسیة، تالیف شیخ قطب الدین راوندی ۹ - تذکرکتاب النهایة بوسیله بعضی از اصحاب هم عصر با شیخ طوسی (قده) به فارسی قدیمی ترجمه شده است که در کتابخانه سید جلیل نصر الله تقوی در تهران وجود دارد. در کتاب الذریعة از کتاب «النهایة» تعبیر به «نهایة الاحکام» شده که به نظر صحیح نیست و «نهایة الاحکام» تالیف علامه حلی می‌باشد. ۱۰ - ویژگیهااگر چه کتاب «النهایة» به سبک رساله‌های عملیه متداول در زمان ما تالیف شده است و متن آن برگرفته از روایات و متون اخبار اهل بیت علیهم‌السّلام می‌باشد اما دارای ویژگی‌های خاصی است که به چند مورد اشاره می‌شود: در برخی از موارد مؤلف روایاتی را با لفظ «روی» به صورت مجمل و یا حتی با ذکر سلسله سند بیان می‌کند که به چند نمونه اشاره می‌شود. قد روی انه یکون میراثه لورثته الکفار و ذلک محمول علی ضرب من التقید لانه مذهب العامة، قد روی عن ابی الحسن الثالث علیه السلام، الاول احوط و اکثر فی الروایات، روی ابن ابی عمیر عن ابراهیم بن عبد الحمید عن سعد اسکاف عن زیاد بن عیسی، عن ابی الجارود عن اصبع عن ابی عبدالله علیه‌السّلام ، روی السکونی عن ابی عبدالله علیه‌السّلام ، علی ما روی فی بعض الاخبار، فان ذلک مکروه علی ما جاءت به الاخبار، کان علیه الحد علی ما روی فی بعض الروایات. در برخی موارد نیز نظریات فقهای بزرگ به صورت مجمل و با عنوان «بعض اصحابنا» بیان می‌نماید، به عنوان نمونه، جلد اول، صفحه ۴۰۹، جلد سوم، صفحه ۱۹۹ و ۲۶۹. [۳۰]
النهایة و نکتها، شیخ طوسی، ج۳، ص۲۳۹.
[۳۱]
النهایة و نکتها، شیخ طوسی، ج۳، ص۲۴۰.
[۳۲]
النهایة و نکتها، شیخ طوسی، ج۳، ص۲۵۸.
[۳۳]
النهایة و نکتها، شیخ طوسی، ج۳، ص۲۵۹.
[۳۴]
النهایة و نکتها، شیخ طوسی، ج۱، ص۳۳۹.
[۳۵]
النهایة و نکتها، شیخ طوسی، ج۲، ص۱۴.
[۳۶]
النهایة و نکتها، شیخ طوسی، ج۲، ص۳۵۱.
[۳۷]
النهایة و نکتها، شیخ طوسی، ج۲، ص۴۵۳.
از آن جایی که کتاب «النهایة» پس از «تهذیب الاحکام» نوشته شده است، مؤلف در مواردی تفصیل مطالب را به «التهذیب» ارجاع می‌دهد، به عنوان نمونه: در کتاب الحج: الی آخر الدعاء التی ذکرناه فی کتاب «تهذیب الاحکام»، در کتاب المواریث: قد اوردناها فی کتاب «تهذیب الاحکام» بانهم یورثون من الجهتین، در کتاب الدیات: قد اوردناه نحن فی کتاب «تهذیب الاحکام» فمن اراد الوقوف علیه فلیقف علیه من هناک. [۳۸]
النهایة و نکتها، شیخ طوسی، ج۱، ص۵۰۱.
[۳۹]
النهایة و نکتها، شیخ طوسی، ج۳، ص۲۷۱.
[۴۰]
النهایة و نکتها، شیخ طوسی، ج۳، ص۴۵۷.
۱۱ - سایر ویژگی مهماز دیگر ویژگی‌های مهم کتاب، اختصار و ایجاز در ذکر مباحث کتاب است بطوری که در آخر کتاب المواریث می‌نویسد: فینبغی ان یعرف هذا الباب و یعتمد علیه، فانه یشرف به علی سائر ما طول به من المسائل فی الکتب، و اصولها ما لخصناه. [۴۱]
النهایة و نکتها، شیخ طوسی، ج۳، ص۲۷۷.
اگر چه متن کتاب، از روایات اخذ شده است، اما گاهی مؤلف چندین صفحه را به ذکر روایات با نام راوی و امام معصوم علیه‌السّلام اختصاص داده، به عنوان مثال: در قسمت انفال از کتاب متاجر ۹ روایت، در کتاب قضاء، صفحات ۸۰ تا ۸۸ از جلد دوم، ۲۶ روایت، در باب حث الوصیة، صفحات ۱۳۸ و ۳۹ از جلد سوم، در کتاب دیات، صفحه ۴۲۲ از جلد سوم، و همین طور در صفحه اول کتاب متاجر روایات متعددی را نقل می‌کند. ۱۲ - نظریات جدیدکتاب «النهایة» پر از نظریات و ابتکارات مؤلف می‌باشد که به بعضی از نظریات وی در مسائل اجتماعی اشاره می‌شود. در مساله اقامه حدود از مبحث امر به معروف و نهی از منکر، وی اقامه حدود را فقط بوسیله سلطانی که منصوب از طرف خداوند یا منصوب از طرف امام معصوم علیه‌السّلام باشد، صحیح می‌داند. [۴۲]
النهایة و نکتها، شیخ طوسی، ج۲، ص۱۶.
هم چنین در باب عمل سلطان و گرفتن جایزه از او، خصوصیات عادل بودن، آمر به معروف و ناهی از منکر بودن، و قرار دادن اشیاء در مواضعش را از شروط پذیرفتن ولایت از طرف سلطان ذکر نموده و مباحث بسیار مفیدی را مطرح می‌نماید. [۴۳]
النهایة و نکتها، شیخ طوسی، ج۲، ص۹۰-۹۲.
از دیگر مباحث اجتماعی، اقامه نماز جمعه است که مؤلف با اجتماع شرایط، نماز جمعه را واجب عینی دانسته و تاکید بر اجرای این مراسم عبادی و سیاسی دارد. [۴۴]
النهایة و نکتها، شیخ طوسی، ج۱، ص۳۳۳.
از دیگر نظریات مؤلف این که سلام دادن در نماز را مستحب دانسته و در باب فرائض الصلاة و سنت‌ها این چنین می‌نویسد: و التسلیم سنة لیس بفرض، من ترکه متعمدا کان مضیعا فضیلة. [۴۵]
النهایة و نکتها، شیخ طوسی، ج۱، ص۳۱۷.
۱۳ - گفتار بزرگاناعیان الشیعة، الذریعة: فهو کتاب فقهی کامل من الطهارة الی الدیات، و لاهمیته و متانته کان هو المحور من حین تالیفه الی زمن المحقق الاول الحلی رضوان الله علیه حین تالیفه الشرایع، فکان بحث العلماء فی هذه المدة و تدریسهم و شروحهم غالبا فیه و علیه، و کانوا یمتازونه بالاجازة. در جای دیگر از اعیان الشیعة: النهایة فی مجرد الفقه و الفتوی من اعظم آثاره و اجل کتب الفقه و متون الاخبار. [۴۶]
اعیان الشیعة، ج۹، ص۱۶۰.
[۴۷]
اعیان الشیعة، ج۹، ص۱۶۹.
رجال سید بحر العلوم: کتاب النهایة الذی ضمنه متون الاخبار. و در جای دیگر بعد از نقل مقدمه کتاب مبسوط: ان من جملة فوائد هذه المقدمة ما اشرنا فی وصف کتاب النهایة من انه نقل متون الاخبار او مضامینها، فان هذا شی ء عظم النفع عند اعواز الحدیث. شرح حال شیخ طوسی به قلم آقا بزرگ تهرانی: النهایة فی مجرد الفقه و الفتوی من اعظم آثاره و اجل کتب الفقه و متون الاخبار، و قد کان هذا الکتاب بین الفقهاء من لدن عصر مصنفه الی زمان المحقق الحلی کالشرائع بعد مؤلفها، فکان بحثهم و تدریسهم فیه، و شروحهم علیه. [۵۱]
النهایة و نکتها، شیخ طوسی، ج۱، ص۳۹.
[۵۲]
النهایة و نکتها، شیخ طوسی، ج۱، ص۴۰.
الذریعة: کان النهایة کتابا مدرسیا حتی الف المحقق الحلی الشرائع فکان الفقهاء یدرسونه و یکتبون علیه الشروح. معالم العلماء: النهایة فی مجرد الفقه و الفتاوی حسن. طبقات اعلام الشیعة: و کان کتابه «النهایة» المرجع للتدریس حتی الف المحقق کتابه «شرائع الاسلام» فاختص بالتدریس قبل کتب الشیخ، و صنف فی جمیع العلوم و بقیت کتبه مرجعا وحیدا للمتاخرین. [۵۵]
طبقات اعلام الشیعة، ج۲، ص۱۶۲.
روضات الجنات: و فی کتاب النهایة سلک مسلک الاخباری الصرف، بحیث انه یتجاوز فیها مضامین الاخبار، و لم یتعد مناطیق الآثار. [۵۶]
روضات الجنات، ج۶، ص۲۱۸.
الکنی و الالقاب، فوائد رضویة: اما الفقه فهو حدیث هذه الصناعة، و الملقی الیه زمام الانقیاد و الطاعة، و کل من تاخر عنه من الفقهاء الاعیان فقد تفقه علی کتبه، استفاد منها نهایة اربه و منتهی طلبه و له فی هذا العلم «النهایة» التی صحنه متون الاخبار. [۵۹]
فوائد رضویه، ج۱، ص۴۷۰.
[۶۰]
روضات الجنات، ج۶، ص۲۲۱.
[۶۲]
اعیان الشیعة، ج۹، ص۱۶۶.
[۶۳]
اعیان الشیعة، ج۹، ص۱۵۹.
[۶۵]
روضات الجنات، ج۶، ص۲۱۶.
[۶۶]
ریحانة الادب، ج۲، ص۳۹۹-۴۰۱.
[۶۷]
ریحانة الادب، ج۳، ص۳۲۵.
[۶۸]
قصص العلماء، ج۱، ص۳۱۲.
[۶۹]
الکنی و الالقاب، شیخ عباس قمی، ج۲، ص۳۵۷.
[۷۲]
لؤلؤ البحرین، ج۱، ص۲۴۵.
[۷۳]
لؤلؤ البحرین، ج۱، ص۲۵۲.
[۷۴]
فوائد رضویه، ج۱، ص۴۷۰.
[۷۵]
اختیار الرجال، ج۱، ص۳۶۵.
[۷۶]
اختیار الرجال، ج۱، ص۳۶۶.
[۷۷]
معجم مؤلفی الشیعة، ج۱، ص۲۶۳.
[۷۸]
طبقات اعلام الشیعة، ج۲، ص۱۶۱.
[۷۹]
طبقات اعلام الشیعة، ج۲، ص۱۶۲.
[۸۰]
بحار الانوار، علامه مجلسی، ج۱، ص۶۱.
۱۴ - پانویس
۱۵ - منبعنرم افزار مجموعه آثار محقق حلي، مرکز تحقيقات کامپيوتري علوم اسلامي. سایت اندیشه قم |